Impact story: zicht op ondermijning

Met de komst van de city deal 'zicht op ondermijning' zijn door middel van data-analyses, fenomenen op het gebied van met name vastgoed en drugs, in beeld gebracht. We vroegen Toine Dam naar de totstandkoming van deze toepassing. 

Kun je jezelf even kort voorstellen? Wie ben je en waar werk je?

Mijn naam is Toine Dam, ik ben sinds 2013 werkzaam voor ICTU. Ik ben hier destijds gestart in het project ‘Landelijke Aanpak Adreskwaliteit’. Dit was een samenwerkingsverband tussen alle grote publieke afnemers van de Basis Registratie Personen (BRP) en een groot aantal gemeenten. Dit project had als doel de kwaliteit van de inschrijvingen van mensen in de BRP te verbeteren. Ik ben ruim vier jaar als projectleider betrokken geweest bij dit project. 

Begin 2017 ben ik gestart als kwartiermaker voor de City Deal ‘Zicht op ondermijning’. Ik heb lang geleden bij de politie, het UWV en bij enkele grote gemeenten in het sociaal domein gewerkt. De opgedane ervaringen komen in dit project mooi samen.

Aan welke toepassing heb je gewerkt?

Samen met de convenantpartners, een team van projectleiders van grote gemeenten, een kernteam van 12 datascientists en het CBS hebben we gewerkt aan het krijgen van ‘Zicht op Ondermijning’ (ZoO). Door middel van data-analyses hebben we fenomenen op het gebied van met name vastgoed en drugs, in beeld gebracht. 

De City Deal Zicht op Ondermijning is in 2017 gestart als samenwerkingsverband tussen de gemeenten Amsterdam, Breda, Den Haag, Eindhoven, Helmond, Rotterdam, ’s-Hertogenbosch, Tilburg en Utrecht, het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), de Nationale Politie, het Openbaar Ministerie en de ministeries van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), Justitie en Veiligheid (JenV) en Financiën/Belastingdienst (FIN). De projectorganisatie was vanaf de start in handen van ICTU. In 2019 zijn Almere, Groningen en Maastricht tot deze City Deal toegetreden en is deze verlengd tot en met 30 juni 2021. In 2020 sloten de gemeenten Arnhem en Zwolle zich aan bij deze City Deal. In de City Deal Zicht op Ondermijning worden statistische en wetenschappelijke analyses uitgevoerd met gegevens die het CBS beschikbaar heeft ten behoeve van haar wettelijke taken. Sinds eind 2019 worden de inzichten gepubliceerd op het dashboard Zicht op Ondermijning: www.zichtopondermijning.nl. Inmiddels het convenant afgerond maar gaan alle partners gezamenlijk verder op de ingeslagen weg. 

'Proactief en strategisch met de data omgaan, dat is belangrijk'.

Voor wie heb je dat gedaan en waarom?

We willen het lokale bestuur graag handvatten geven om met ondermijnende criminaliteit om te gaan, met de nadruk op een preventieve aanpak. De inzichten – en met name de significante afwijkingen – uit het dashboard zijn een goede start voor een gesprek over maatregelen. Je kunt met de informatie uit het dashboard buurten onderscheiden en kijken naar factoren als onderwijs, Multi problematiek, jeugdzorg, bureau Halt etc. De lokale bestuurder kan zich dan afvragen: “Kan ik deze afwijkingen verklaren? Wist ik überhaupt van het bestaan van deze afwijking af? Is het bij mijn buurtgemeenten net zo erg of doe ik iets niet goed?”

Door data te gebruiken, trends te herkennen en de zoekgebieden te verkleinen, kan het lokale bestuur daar iets mee doen. ‘Ik heb deze afwijking en deze capaciteit, hoe ga ik die twee op elkaar afstemmen?’. Proactief en strategisch met de data omgaan, dat is belangrijk.

Welk probleem los je daarmee op?

De City Deal ‘Zicht op Ondermijning’ begon met twee hoofdthema’s, namelijk: vastgoed en drugs. In de loop van 2020 zijn ook analyses over verdachte transacties en brancheanalyses aan het dashboard toegevoegd. In de praktijk zijn deze thema’s nauw met elkaar verbonden. Een gemeente kan met het dashboard bijvoorbeeld vaststellen dat in een bepaalde wijk veel verdachte transacties plaatsvinden: een mogelijke indicatie voor witwaspraktijken. Een andere analyse in het dashboard kan duidelijk maken dat in diezelfde wijk opvallend veel kapperszaken en nagelstudio’s gevestigd zijn, met een opvallend hoge totaalomzet per inwoner. Een gemeente kan daar dan nader onderzoek naar doen en uiteindelijk aanleiding zien om een preventieve maatregel in te voeren, bijvoorbeeld een integriteitsonderzoek voor iedere ondernemer die een nieuwe kapperszaak wil starten. Zo kan het risico worden verkleind dat kapperszaken en nagelstudio’s in deze wijk misbruikt worden voor witwassen. 

Welke data gebruik je hiervoor?

Bij de analyses op het dashboard wordt gebruikgemaakt van microdata van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Dit zijn koppelbare data op persoons-, bedrijfs- en adresniveau, waarmee onderzoekers onder strikte voorwaarden statistisch wetenschappelijk of beleidsonderzoek kunnen doen. Het gaat om zogeheten ‘gepseudonimiseerde gegevens’. Dat wil zeggen dat direct identificerende persoonskenmerken worden vervangen door een unieke code. Hierdoor kunnen statistisch relevante patronen inzichtelijk worden gemaakt, zonder dat zichtbaar is over welke persoon het gaat. De data die CBS sowieso al in bezit heeft voor statistisch onderzoek, kunnen voor deze City Deal (binnen de beveiligde analyseomgeving van het CBS) worden aangevuld met externe databronnen. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om gegevens over geruimde hennepkwekerijen en drugslabs en om verdachte transacties; transacties die door de Financial Intelligence Unit (onderdeel van de politie) als ‘verdacht’ zijn aangemerkt.

Elk project kent ook uitdagingen. Waar liep jij tegenaan?

Zowel het denken en werken vanuit fenomenen, als het werken met CBS-microdata, was voor de deelnemers nog onbekend terrein. De eerste twee jaar van deze City Deal zijn dan ook vooral gebruikt om ervaring op te doen en te investeren in een nieuwe vorm van samenwerken. Deze samenwerking leidde uiteindelijk tot een werkwijze die inmiddels de ‘Zicht-Op-methode’ wordt genoemd. De projectleiders van de deelnemende gemeenten stellen daarin gezamenlijk en in overleg met domeinexperts themagerichte onderzoeksvragen op. Data-analisten brengen vervolgens in beeld welke bronnen, gegevens en analysemethoden nodig zijn om de onderzoeksvragen te beantwoorden. De benodigde analyses worden vervolgens uitgevoerd in de beveiligde analyseomgeving van het CBS.

Bij de analyses zijn altijd meerdere analisten betrokken. Dit vier-ogen-principe zorgt ervoor dat de analyses technisch en inhoudelijk correct zijn. Bovendien worden resultaten altijd eerst gevalideerd door domeinexperts. Als het bijvoorbeeld gaat over transacties op de woningmarkt, laten we iemand van het Kadaster meekijken of er daadwerkelijk sprake is van relevantie voor het thema ondermijning. Pas daarna worden de analyseresultaten gepubliceerd op een openbaar dashboard. Die resultaten zijn altijd geaggregeerd naar gemeenten, wijken, buurten of branches. Een outputcontrole van het CBS zorgt dat gegevens op het dashboard nooit te herleiden zijn naar individuele personen of bedrijven.

'We zijn gestart met een grote ambitie, kwamen na een half jaar terecht in een zogeheten ‘dal van desillusie'.

Als je terugkijkt: wat is dan anders gelopen dan je dacht?

We zijn gestart met een grote ambitie, kwamen na een half jaar terecht in een zogeheten ‘dal van desillusie’; we konden niet zomaar over alle data beschikken die we voor ogen hadden. Er moest veel worden overlegd om elkaar echt goed te begrijpen en respect te krijgen voor elkaars positie. Regelmatig kwam de uitspraak “geen woorden maar data” terug. Door elkaar te leren begrijpen ontdekten we gezamenlijk een werkwijze die paste binnen de mogelijkheden van beleid en privacy en die tegemoetkwam aan de vragen die gemeenten hadden. 

Wat is je persoonlijke band met het onderwerp?

Ik vind het belangrijk dat er gewerkt wordt aan maatschappelijk relevante thema’s. Dat gold voor de Landelijke Aanpak Adreskwaliteit en dat geldt ook voor Zicht op Ondermijning. Iedere overheidsorganisatie kent z’n eigen taken en verantwoordelijkheden. De kennis die de overheidsorganisaties individueel hebben zit onder andere in de gegevens die zij verwerken. Als we die gegevens en ervaringen kunnen bundelen en kunnen richten om maatschappelijk relevante thema’s aan te pakken en op lossen voegen we extra waarde toe. Dat vind ik belangrijk. Het motiveert mij nog meer als ik daar een rol in mag spelen.  

What's next? Wat staat er op de planning op het gebied van data?

We zijn inmiddels begonnen met een werkgroep vakantieparken en ondermijning. Daarbij gaan we -op dezelfde wijze als bij Zicht op Ondermijning - onderzoeken hoeveel natuurlijke- en hoeveel rechtspersonen er ingeschreven staan op alle vakantieparkadressen die zijn gevestigd in Nederland. Hoeveel mensen er vastgoed hebben elders en ook ingeschreven staan op een vakantieparkadres, hoeveel alleenstaande ouders met schulden op vakantieparkadressen staan geregistreerd etc.

Wat kan Data.Overheid.nl voor je betekenen? Waar heb je behoefte aan?

Er zijn meerdere maatschappelijk vraagstukken waarbij men op zoek is naar inzichten. De ‘Zicht op methode’ leent zich daar goed voor, is gebleken. Die zouden we graag ook voor andere maatschappelijke thema’s willen kunnen laten toepassen.

Daarnaast lijkt het me verstandig dat we ervaringen delen en leren van elkaar. Dit project laat zien dat we als het ware als één overheid kunnen en willen optrekken. Laten we dat verder uitbouwen. 

Als mensen na het lezen behoefte hebben aan meer informatie, waar kunnen ze dan terecht?

Ik zou de mensen in eerste instantie willen verwijzen naar het dashboard dat men kan vinden op www.zichtopondermijning.nl.  Daarin vindt men bovendien de mogelijkheid om meer of om nadere informatie te vragen.

Meepraten over de impact van data?

Word gratis lid van onze data communities, binnen 1 minuut heb je een account aangemaakt en praat je mee op: www.datacommunities.nl.